Tom Struyf: Geel als inspiratie voor nieuwe theatervoorstelling

Tom Struyf (40) groeide op in het Leuvense en woont momenteel in Rotterdam. Maar via deze voorstelling ontstond er plots een link met de ‘barmhartige stede’. ‘Finding Willard’ is een filmische voorstelling en een reisverhaal over opbouw en verval, een persoonlijke zoektocht over zorg en gemeenschap waarbij Tom Struyf ook zijn persoonlijke leven ontvouwt. ‘Finding Willard’ verzamelde lovende recensies, want zou een mooi voorbeeld zijn van hoe je uit toeval kunst kan puren.

Die ene recensie is niet gelogen. Want voor een goed begrip, ‘Finding Willard’ is het eindproduct van iets wat toevallig op jouw weg is gekomen.
Tom Struyf: “Klopt, zo gaat het meestal. Een idee voor een nieuwe voorstelling ontstaat vaak bij iets wat ik toevallig tegenkom, wat me fascineert en niet meer loslaat. Dat was hier net hetzelfde. Ik was op vakantie, samen met een vriend. De eigenaar van het verblijf waar we logeerden, was de dominee van het kerkje van Willard. Mijn eerste kennismaking met dat dorp was een prachtig, desolaat landschap, vol ruïnes van iets wat daar ooit was geweest. Ik herkende niet meteen de infrastructuur van een psychiatrische instelling. Door met mensen in gesprek te gaan en de plek beter te leren kennen, groeide mijn interesse. Toen ik tijdens een wandeling de begraafplaats ontdekte met 5.000 graven van psychiatrische patiënten, begon ik me vragen te stellen. Wat was dit voor plek en wat was hier eigenlijk gebeurd? Toen is mijn onderzoek begonnen. Ook terug thuis liet de plek mij niet los. Ik besloot een subsidie aan te vragen, zodat ik kon onderzoeken of hier echt een project inzat. In het najaar van 2018 heb ik samen met Fien Leysen (schrijver/theatermaker, nvdr.) Willard opnieuw bezocht. Toen sprak ik met de ex-bibliothecaresse van het dorp. Ze is intussen overleden, maar werd ouder dan 100 jaar. Ze begon tegen mij over ‘Giel’. Dat gesprek heb ik gefilmd, het zit ook in de voorstelling, maar op het moment zelf passeerde dat bij mij. Ik begreep haar niet zo goed. Pas bij een volgend bezoek had ik het door. Toen zei iemand me dat het logisch was dat er zoveel interesse was vanuit België: “because you have Giel…” Toen viel mijn frank, Giel was Geel. Dat gegeven was natuurlijk een grote meerwaarde voor ons project.”

Werd het thema van de gezinsverpleging in Geel dan ook bij de voorstelling betrokken?
“Het idee was om in Geel hetzelfde onderzoek te doen als in Willard. Ik nam daarom contact op met het OPZ (Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum, nvdr.) in Geel. De interesse was groot, maar toen kwam corona. Door de lockdowns werd alles uitgesteld, het bleef maar duren en de première kwam dichterbij. Daarom is de samenwerking afgelast. Het hoofdstuk Geel komt nu summier in de voorstelling voor, aanvankelijk was dat heel anders bedoeld. Inhoudelijk ligt er in Geel wel nog heel veel, genoeg om een heel nieuw project aan te wijden. Sowieso was het bijzonder om ‘Finding Willard’ in Geel te spelen. De zaal zat afgeladen vol. Omdat er voor zoveel mensen uit Geel heel veel referenties in zitten. Daarom is het fijn dat we er nu opnieuw spelen.”

Hoe gaan we om met mensen die niet in onze maatschappij lijken te passen? Dat is zeker een thema in de voorstelling, toch?
“Zeker, voor dit project heb ik ook het Museum Dr. Guislain in Gent bezocht (waarin de geschiedenis van de psychiatrie wordt weergegeven, nvdr.) Ik zocht naar parallellen tussen de geschiedenis van de psychiatrie in de States en in Europa, zoals in Geel. Uit de gesprekken in Gent bleek dat Willard voor de States een goed voorbeeld vormt van hoe die evolutie is verlopen. Die is sinds de jaren 1950 getekend door besparing op besparing. Je ziet een duidelijk verband tussen die besparingen en de toename van daklozen en mensen met psychische problemen in een stad als New York. Die besparingen hebben in Europa gelukkig niet op dezelfde schaal plaatsgevonden. Maar je zou wat er in Willard is gebeurd wel als een soort waarschuwing kunnen zien voor hoe dingen kunnen evolueren. Er bestaan ook hier politieke partijen die besparingen op zorg in hun programma hebben staan. Gaan we dan naar tendensen waarin mensen aan hun lot worden overgelaten? Waarin familieleden zelf verantwoordelijk zijn voor iemand met psychische problemen? In de States moet je dan financieel heel erg sterk staan om een privékliniek te kunnen betalen en die zorg te kunnen garanderen. Anders sta je er gewoon helemaal alleen voor.”

Zelfs besparen op geestelijke gezondheidzorg is in bepaalde politieke partijprogramma’s geen taboe meer.
“Dat is zo, de coronaperiode is een heel goed voorbeeld van wat er kan gebeuren als een systeem onder druk komt te staan, dan krijg je een erg fragiel stelsel waarin mensen heel kwetsbaar zijn.”

Ergens valt er nog een parallel te trekken rond die Amerikaanse besparingen en wat er bij ons is gebeurd. In 1993 eindigde in de Kempen de werking van de koloniën in Wortel en in Merksplas. De landlopers die daar onderdak vonden, zijn nu de daklozen in de steden.
“Willard is in 1996 gesloten. Dat is dus dezelfde periode en ergens hetzelfde verhaal. Psychiater Dirk De Wachter heeft de voorstelling vorig jaar in Mortsel gezien. Hij had de gelaagdheid heel goed gezien. Hij schreef me in een e-mail: ‘Finding Willard laat zien hoe het verlangen naar een illusoir paradijselijk verleden, de totale ontkenning van onderdrukking en onrecht, geholpen door goddelijkheid, de basis vormt voor wat Trump vandaag kan aanrichten.’ Dirk De Wachter legt hiermee rechtstreeks de link naar de politieke tendensen van vandaag.”

Even los van deze voorstelling. Naast theatermaker ben je nog tuin- en landschapsontwerper. Hangt het ene misschien vast aan het andere? Ben je iemand die de wereld mooier vorm wil geven?
“Er zijn heel vaak mensen die tegen mij zeggen dat het twee totaal verschillende dingen zijn, maar voor mij liggen ze dicht bij elkaar. Het is allebei creëren. En het zegt wellicht allebei iets over mezelf. Ik heb vijf jaar lang aan ‘Finding Willard’ gewerkt. Ik had heel lang een illusie of een ideaalbeeld van die plek in mijn hoofd. Dat werd langzaam doorprikt door er meer over te weten te komen. Tijdens mijn studies landschapsarchitectuur maakte ik ook een landschapsontwerp voor Willard. Landschappen ontwerpen of theater maken: allebei is het verbeelden hoe iets anders, beter, mooier zou kunnen. Ik denk dat we dat goed kunnen gebruiken in een tijd als deze. Mja… Misschien ben ik wel een beetje een wereldverbeteraar.”

Voor jouw volgende project zou je zelfs Rusland en de Verenigde Staten samen willen brengen.
“Het is een heel pril idee. Het gaat over een minstens zo bijzondere plek. Door hoe we naar de wereldkaart kijken, denken we dat Rusland en de Verenigde Staten heel ver uit elkaar liggen. Maar eigenlijk liggen die landen vlak bij elkaar. De Beringstraat loopt tussen Alaska en Siberië, het is een erg dunne oceaanstrook. In het midden daarvan liggen twee eilandjes: dat zijn de Diomedeseilanden. Het kleine hoort bij de States, het grote hoort bij Rusland. Er ligt amper vier kilometer tussen. Het tijdsverschil tussen die twee eilanden is het grootst van de wereld. Want daar loopt de internationale datumgrens, een denkbeeldige lijn die maakt dat het op het grote eiland 21 uur later is dan op het kleine eiland. Je kijkt dus naar het verleden of naar de toekomst, afhankelijk van op welk eiland je staat. Het maakt de eilanden zo symbolisch, verstrikt tussen heden en verleden, constant in elkaars vizier en politiek even afwezig als onbereikbaar voor elkaar.”

Kon je ooit niet over het ijs tussen de twee continenten lopen?
“Ja, het zijn de restanten van een landstrook die de twee continenten ooit met elkaar verbond. Op het Amerikaanse eiland woont nog een kleine gemeenschap van de oorspronkelijke, inheemse bevolking. Het gaat om ongeveer 70 mensen. Ze wonen op één van de meest afgelegen plekken ter wereld, waar de zeespiegel door de klimaatverandering het snelst aan het stijgen is. Tegelijk zijn die mensen erg gehecht aan hun woonplek, het gaat om paalwoningen die tegen de rotsen aan zijn gebouwd. Daar proberen ze hun leven in stand te houden. Het houdt me bezig. Meer dan een fascinatie is het voorlopig nog niet, maar er zit iets in. Wie weet wordt het een nieuwe voorstelling.”

Foto’s: Clara Hermans en Fien Leysen

MEER INFO
Voor de voorstelling in cc De Werft in Geel op donderdag 10 oktober zijn geen tickets meer beschikbaar. Wil je de voorstelling toch zien? Dat kan op vrijdag 11 en zaterdag 12 oktober in zaal Paroza in Antwerpen-Berchem. Tickets: www.theatergarage.be. Wie meer over Tom Struyf wil weten, kan terecht op www.tomstruyf.be.