De eeuw van Aster Berkhof in 101 boeken

Je bent niet van de twintigste eeuw als je de strapatsen van Pierre Falke en Ann Shirling in het mondaine Thompson instituut in St Moritz niet kent. Aster Berkhof beschrijft ze meesterlijk in één van zijn eerste boeken: ‘Veel Geluk, Professor’ (1949). Het oeuvre van deze Kempense auteur gaat echter veel verder dan romantiek in de Zwitserse bergen. Dus snuffelen we graag in de Aster Berkhofkast van Lisette. De kwieke dame kent van elk boek de inhoud uit het hoofd. “Nu de bibliotheek door corona nog gesloten is, ben ik ze opnieuw aan het lezen”, zegt Lisette terwijl ze een kop koffie inschenkt en koekjes presenteert. Anderhalf uur later is de koffie koud en van het koekje is alleen de punt verorberd. Wel ben ik honderd-en-één verhalen rijker. En dat terwijl Lisette, die opgroeide in de arme streek die Sint-Jozef Rijkevorsel vroeger was, slechts tot haar 14 jaar naar school mocht. Als ze thuis wilde lezen moest ze een rok over het venster van haar slaapkamerdeur gooien zodat haar strenge moeder niet in de gaten kreeg dat ze met boeken haar tijd zat te verdoen. Haar vriendinnen lazen Ivanov’s romannetjes. Lisette zette haar tanden in Isidoor.

Één van ons
Als schrijver in Rijkevorsel heeft Lisette Aster Berkhof niet vaak ontmoet, daarvoor is ze te laat geboren. Lisette: “Ik was 11 jaar toen hij naar Leuven verhuisde en dus te jong om hem bewust mee te maken. Ik herinner me wel de dag in 1956 dat hij met Nora Steyaert trouwde (Nora overleed op 11 maart 2020, op 87-jarige leeftijd, nvdr.). De plechtigheid werd integraal uitgezonden maar er waren in Rijkevorsel nog maar weinig mensen die thuis een televisie hadden. Marie van de Zander had haar toestel schuin naar het raam gedraaid zodat iedereen vanaf de stoep kon meekijken. Nora droeg een wit kleed en een hoed met een voile. Dat vonden wij fantastisch. Hoewel het feest niet in Rijkevorsel was, beseften wij toen toch dat het iemand van ons dorp was die trouwde met een meisje van de televisie.” Maar Lisette was niet te jong om de boeken van Aster Berkhof te verslinden. “Het eerste boek dat ik las was ‘Isidoor’, dat Berkhof in 1951 schreef. Ik herkende er helemaal het leven in ons dorp in. Vooral de Kwikstraat waar mijn grootouders in een arbeidershuisje van de cementfabrieken woonden, kwam in het boek regelmatig voor. Aster noemde zijn personages met de bijnamen die ook in het echt bestonden. De Grune, de Biskop… daar hoorde ik mijn grootouders al over spreken. En dat Isidoor met Virginie ging dansen in de spiegeltent! In het katholieke dorp was dat een dagelijkse zonde want in het midden van de dansvloer zat de duivel. Ik heb zelf nog in zo’n spiegeltent gedanst, met in mijn haar pijpenkrullen die mijn moeder al dagen vooraf indraaide. Elke ochtend dopte ze die met bier omdat ze dan langer bleven zitten. In zijn boek ‘Toen we allen samen waren’ (1978) schreef Berkhof over het geloof waarmee hij het niet altijd eens was. Het woord ‘pesjoenkelen’ (volks gebruik in de Katholieke Kerk dat gepaard ging met de kerk in- en uitgaan, nvdr.) had ik al jaren niet meer gehoord maar met dat boek kwam dat weer helemaal terug.”

Het harde leven
De parochie Sint-Jozef ontstond in 1905 op het grondgebied van Rijkevorsel en Beerse, rond de cement- en steenfabrieken langs de vaart. Aster Berkhof groeide er op in een welstellend gezin. Zijn vader was hoofdonderwijzer, koster en later senator. Lisette: “Een prachtig stukje over zijn kinderjaren schrijft hij in Souvenir, uit het boek ‘Alle Verhalen’ (2009). Op school was Louis Van Den Bergh – dat is zijn echte naam – het properste jongetje van de klas. De haren netjes in de plooi, fijn gestreken hemdje, de juiste sportkousjes en glimmende schoenen. Terwijl de meeste kinderen toen op klompen liepen. En hoe zuster Lea — dat gaat in het echt over zuster Dolfa — de jongetjes van de boerenbuiten properheid probeerde bij te brengen door van de vuilste leerling één vinger te wassen. Veel van wat ik in zijn boeken lees, heb ik ook mijn moeder horen vertellen. Zoals hoe in de arbeidershuisjes in de Kwikstraat alle kinderen samen op de zolder sliepen. In beddenbakken naast elkaar op een kafzak en ondergestopt met juten zakken. In de winter werden de gaten tussen de pannen opgevuld met stropoppen want de handgemaakte pannen waren nooit allemaal gelijk. Of hoe de jongens in de schamateur van de kleiputten klommen. ‘Mandra Gorres’ (1988) en ‘Als een wolf in de wildernis’ (1962) gaan daarover. Aster Berkhof schreef heel gedetailleerd. Als hij in een boek vertelt dat het zomer is, dan mag het buiten vriezen dat het kraakt, binnen waar je dat boek leest, is het zomer.”

Een venster op de wereld
Het leven van Aster Berkhof reikte verder dan Sint-Jozef Rijkevorsel en Vlaanderen. Hij reisde de wereld rond en schreef daar ook over. Niet zelden was dat een aanklacht in wat hij in andere landen had zien gebeuren. “‘Het Huis van Mama Pondo’ (1971) gaat over het leven in Zuid-Afrika. Aster klaagt er aan dat de zwarte bevolking onderdrukt werd, vaak ook vermoord en dat de vrouwen terug naar een hut in de brousse werden gestuurd. Op dat boek kwam veel kritiek omdat het zogezegd leugens waren. Maar de zender BBC of CNN, dat weet ik niet meer precies, heeft de feiten onderzocht en ze klopten één voor één. Ook ‘Man in het Midden’ (1987) gaat over onrecht en corruptie, dit keer in Mexico. Toen al zag hij er mensen de vlucht nemen naar Amerika. In Donnadieu (1991) en Octopus Dei (1992) schreef hij over religieus fundamentalisme en kwalijke uitwassen in de katholieke kerk. In Rijkevorsel had ik van al die zaken nooit gehoord maar door die boeken te lezen, begreep ik beter waarover het allemaal ging. Zijn verhalen zijn voor mij echt een venster op de wereld geweest.”

Aster Berkhof in het echt
Doorheen zijn boeken leerde Lisette ook Aster Berkhof als persoon kennen, hoewel ze hem maar enkele keren heeft ontmoet. Lisette: “Voor het boek dat Karel Michielsen voor zijn honderdste verjaardag uitbrengt, ben ik nog meegegaan naar het woonzorgcentrum waar hij nu verblijft. We hebben samen herinneringen opgehaald aan vroeger. De schrijver heeft mijn vader nog gekend en over de huisjes in de Kwikstraat, kon hij goed vertellen. Natuurlijk wegen de jaren, hij wordt over enkele weken tenslotte een eeuw oud. Maar als je hem wat op weg hielp, was het alsof je naar een boek van hem zat te luisteren. Enkele jaren geleden heb ik nog een brief van hem gekregen, als antwoord op vragen die ik had bij Mandra Gorres. Ik moet zeggen dat hij een erbarmelijk geschrift heeft, ook in zijn oude manuscripten. Nu Rijkevorsel beslist heeft dat het archief van Aster Berkhof binnenkort aan het Antwerpse Letterenhuis wordt overgedragen, vroegen ze mij om enkele passages uit zijn manuscripten bij het juiste boek te plaatsen. Het is me helemaal gelukt. Alleen is het  doodjammer dat zijn 100ste verjaardag nu niet gevierd kan worden met het eerbetoon dat hij als schrijver verdient. Maar corona of niet, op 18 juni 2020 zal ik met plezier het glas heffen op zijn lang en boeiend leven waarvan ik dankzij al zijn boeken voor een stukje deelgenoot mocht zijn.”

Meer info
Het boek ‘Aster Berkhof, 100 jaar nieuwsgierigheid’ van Karel Michielsen biedt een mooi overzicht van het leven en werk van één van de meest gelezen Vlaamse auteurs uit de twintigste eeuw. Uitgegeven bij Houtekiet en verkrijgbaar in de boekhandel. Prijs: 24,99 euro.